Kilka uwag dotyczących samooceny
Samoocena kształtuje się pod wpływem wielu czynników i doświadczeń zdobytych zarówno w relacji z rodzicami, rówieśnikami i innymi ważnymi osobami, jak i z samym sobą. Dziecko sprawdza swoje możliwości i ograniczenia angażując się w różne aktywności, odnosząc zarówno sukcesy, jak i porażki. Porównuje siebie i swoje zachowania do innych, odbiera opinie na swój temat (zarówno te formułowane w sposób świadomy, w postaci aprobaty lub dezaprobaty, jak i te nieświadome, które wyrażane są w postaci emocjonalnego nastawienia innych do niego). W zależności od tego, czy młodemu człowiekowi uda się zbudować adekwatną ocenę siebie, może podejmować się bez nadmiernego lęku realizacji różnych rozwojowych zadań. Adekwatna samoocena jest pozytywna, stabilna (czyli ugruntowana, niepoddająca się zanadto wpływom otoczenia) i umiarkowanie wysoka (czyli nieprzeceniająca ani niezaniżająca posiadanych kompetencji).
Samoocena a picie alkoholu przez młodzież
Realizowane na przestrzeni lat badania potwierdzają, że alkohol jest najbardziej popularną substancją psychoaktywną wśród młodzieży. Adolescenci najczęściej spożywają go wspólnie z kolegami, nierzadko zaspokajając w ten sposób potrzebę przynależności do grupy. Przynależenie do grupy rówieśniczej, w której jest przyzwolenie, a nawet preferowanie picia alkoholu, wpływa na częstsze sięganie przez jej członków po alkohol. Przynależenie natomiast do grupy rówieśniczej, gdzie picie alkoholu jest negowane i nie należy do dobrego tonu, powoduje, że jej członkowie nie piją alkoholu wcale albo piją w niewielkich ilościach. Tym, co może wpływać chroniąco na zachowanie nastolatka względem presji rówieśniczej jest adekwatna samoocena. Jak zauważa M. Szymańska: Osoba z wysoką samooceną niełatwo ulega wpływowi otoczenia. (…) Nie wstydzi się odmówić wypicia alkoholu nawet wtedy, gdy jest w mniejszości. Im wyższa samoocena, tym większe prawdopodobieństwo, że młody człowiek nie będzie sięgał po alkohol pod presją środowiska. Wyniki jej badania wskazują na to, że istnieje zależność między sposobem używania alkoholu przez młodzież a ich samooceną. Młodzież z niską samooceną pije więcej alkoholu. Pije go za namową znajomych i kolegów.
Wspieranie adekwatnej samooceny
W zależności od swojego zachowania nauczyciele mogą świadomie lub nieświadomie wspierać lub obniżać poczucie własnej wartości uczniów. Przykładem takiego nieświadomego działania może być nastawienie emocjonalne w stosunku do dziecka: im bardziej jest przez nas lubiane, tym silniej wierzymy w jego możliwości i tym mniejsze znaczenie przypisujemy odnoszonym przez nie porażkom. Przeciwnie: w sytuacji, gdy nie darzymy sympatią nastolatka, możemy na przykład deprecjonować jego sukcesy myśląc, że nie są one wynikiem starań czy też możliwości ucznia, a jedynie „szczęśliwym zbiegiem okoliczności”. Analogiczną sytuację możemy zaobserwować również na poziomie świadomych zachowań. Nauczyciel uczący przedmiotu, z którego dziecko osiąga niższe od pozostałych kolegów wyniki szkolne, porównując do nich jego postępy może wspierać negatywną ocenę własnych możliwości przez ucznia. Jeżeli jednak ten sam nauczyciel będzie zwracał uwagę na postępy ucznia względem jego wcześniejszych wyników i dostrzeże je, przyczyni się do wspierania w nim poczucia własnej kompetencji i wzmocni tym samym jego motywację do podejmowania dalszych wysiłków. Na co warto zwrócić uwagę i jakie działania podjąć, by wspierać rozwój adekwatnej samooceny uczniów?
• Praca nad nastawieniem do ucznia – ważne, aby nauczyciel poświęcił szczególną uwagę uczniom, w stosunku do których przeżywa negatywne emocje. Należy zastanowić się nad tym, z czym wiążą się owe odczucia i w jaki sposób mogą one wpływać na zachowanie względem ucznia. Warto również pomyśleć o tym, jakie pozytywne cechy posiada dziecko, co jest jego mocną stroną. Świadomość zarówno jego trudności i możliwości pomoże bowiem w zmianie zachowania wobec ucznia.
• Stwarzanie okazji uczniom do doświadczania swoich możliwości i ograniczeń.
• Stosowanie informacji zwrotnych zamiast ocen i krytykowania – informacje zwrotne są komunikatem opisującym zachowanie danej osoby, dzięki któremu może ona uświadomić sobie, w jaki sposób jest postrzegana, jaki wpływ mają jej działania na otoczenie, co powinna zmienić w danym zachowaniu i/lub co udało jej się dokonać. Ponieważ dotyczą one konkretnych zachowań, uczeń ma szanse na ich podstawie wnioskować o swoich mocnych stronach oraz tych, które musi nadal rozwijać. Warto, aby w informacji zwrotnej nauczyciel uwzględniał trzy elementy: 1) swoją reakcję na zachowanie dziecka, emocje, jakie w nim wzbudziło, 2) pozytywne aspekty zachowania, to, co mu się w nim podobało, 3) brakujące elementy w zachowaniu zamiast mówienia o negatywnych aspektach. Dzięki temu uczeń otrzymuje konkretną informacje, nad czym powinien pracować, żeby zwiększyć skuteczność swojego działania, jak również nie czuje się kimś, kto został skrytykowany.
• Zwracanie uwagi na pozytywne zmiany w zachowaniu ucznia – jeżeli dostrzegamy i chwalimy dzieci za pożądane zachowania, wzmacniamy je, uzyskując więcej zachowań pożądanych. Dobrze skonstruowana pochwała następuje natychmiast, odwołuje się do konkretnego wytworu lub zachowania, jest krótka i jednoznaczna, opisuje to, co widzimy, odnotowuje postępy.
• Docenianie zaangażowania ucznia – nauczyciele przywiązują często wagę do efektów pracy dziecka, pomijając włożony przez niego wysiłek i zaangażowanie. Tymczasem to zaangażowanie ucznia w daną pracę jest najważniejsze. Nie każde bowiem dziecko ma taki sam potencjał początkowy i jeżeli nie zostanie odpowiednio wzmocnione, może stracić zainteresowanie rozwijaniem go.
• Monitorowanie postępów ucznia względem jego wcześniejszych wyników – system oceniania stosowany w szkołach sprzyja porównywaniu osiągnięć dziecka do innych uczniów. Tymczasem nierzadko takie podejście nie pozwala uczniowi na zobaczenie swojego własnego rozwoju w danym zakresie.
Autorka jest pedagogiem, psychoterapeutą psychoanalitycznym. W ramach własnej praktyki psychoterapeutycznej prowadzi terapię dzieci, młodzieży oraz osób dorosłych.