Miesięcznik „Remedium”
Wiek szkolny to czas wzmożonego dojrzewania mózgu i rozwoju umysłu, których możliwości przekładają się na sprawność poznawczą uczniów. Podczas pierwszych lat szkolnych szczególnie dynamicznie rozwija się pamięć – dzieci coraz rzadziej zapamiętują informacje przypadkowo, tak jak to miało miejsce w przedszkolu, a coraz częściej w sposób zamierzony. Pojawiające się możliwości kontrolowania własnej pamięci oraz wiedzy na jej temat mogą być rozwijane przez czynniki pozapoznawcze, które pozornie wydają się nie mieć wiele wspólnego z samą pamięcią.
Intensywny rozwój układu nerwowego, przypadający na początkowe lata nauki szkolnej przekłada się na postępy w funkcjonowaniu poznawczym, w tym także na rozwój pamięci u uczniów. Dzieci w wieku szkolnym potrafią tworzyć kategorie obiektów i klasyfikować je, co wiąże się ze stadium myślenia operacji konkretnych. Umiejętność ta jest wykorzystywana w konstruowaniu tzw. strategii zapamiętywania, czyli takiej organizacji materiału, która umożliwia jak najefektywniejsze zapamiętanie go, a następnie odtworzenie. W miarę postępu w stosowaniu różnorakich strategii zapamiętywania, uczeń zyskuje wiedzę dotyczącą tego, jak jego pamięć funkcjonuje. Wiąże się to z powstawaniem specyficznych struktur w umyśle dotyczących wiedzy na temat funkcjonowania własnej pamięci, zarówno w obszarze deklaratywnym (pamiętam, że), jak i w obszarze proceduralnym (pamiętam, jak). Termin ten, nazywany metapoznaniem lub metapamięcią, został wprowadzony przez Jamesa Flavella w latach 70. XX wieku.
Pamięć u dzieci rozwija się w sposób naturalny, wraz z pozostałą aktywnością poznawczą dziecka dotyczącą funkcjonowania uwagi, myślenia czy rozwiązywania problemów. Zdecydowanie pomocne wśród uczniów jest stosowanie zróżnicowanych mnemotechnik – podstawowych, takich jak stosowanie powtórek, lub bardziej złożonych, takich jak elaboracja materiału, a więc opracowanie materiału włączające dodanie do niego nowych treści oraz powiązania z innym materiałem do nauczenia. Poza czysto poznawczym kontekstem, a więc ogólnym treningiem umysłu w trakcie nauki szkolnej, pamięć rozwija się także w kontekście, który można określić jako „pozapoznawczy”, ale równie istotny i korzystny dla jej doskonalenia. Przypatrując się rozwojowi z tej perspektywy, należy zwrócić uwagę na aspekt rozwoju emocjonalnego i społecznego dziecka, ale także właściwego dbania o organizm i sprawność fizyczną na tyle, na ile jest to możliwe w każdej indywidualnej sytuacji ucznia.
Aktywność sportowa uczniów
Aktywności fizycznej przypisuje się korzystne oddziaływanie nie tylko na zdrowie uczniów, budowanie więzi społecznych dzieci poprzez udział w grach i sportach drużynowych, ale także pozytywny wpływ na rozwój poznawczy. Uczestnictwo w zajęciach sportowych wzmacnia plastyczność mózgu, zwłaszcza w obszarze rozwoju kory przedczołowej i hipokampa – struktury odpowiedzialnej za konsolidację pamięci deklaratywnej. Zależność ta została udokumentowana w kilku badaniach. Przykładowo, grupa badaczy z uniwersytetów w Ohio, Pitsburgu i Illinois w 2010 r. przeprowadziła badanie mające na celu porównanie sprawności pamięciowej u 9- i 10-letnich dzieci, które uczestniczyły i nie uczestniczyły w zajęciach sportowych. Rezultaty wskazały, iż dzieci wykonujące ćwiczenia fizyczne wykazywały lepszą pamięć deklaratywną aniżeli dzieci niećwiczące, co zostało także potwierdzone przez neuroobrazowanie – hipokamp u dzieci trenujących miał większą objętość. Badania pokazują, iż aktywność fizyczna przekłada się na osiągnięcia szkolne dzieci. Istnieje kilka mechanizmów, które wyjaśniają związek pomiędzy aktywnością fizyczną a rozwojem poznawczym dzieci. Benjamin Sibley i Jennifer Etnier w 2003 r. w swoim opracowaniu naukowym wskazali dwie podstawowe kategorie: (1) fizjologiczną i (2) rozwojową. Mechanizmy fizjologiczne opierają się na zmianach w funkcjonowaniu organizmu człowieka podczas regularnej aktywności fizycznej w zakresie krążenia krwi, funkcjonowania neuroprzekaźników, struktury centralnego układu nerwowego czy poziomu pobudzenia organizmu. Z kolei mechanizmy rozwojowe opierają się na stanowisku, iż ruch stymuluje procesy zapamiętywania i jest wręcz konieczny do prawidłowego rozwoju poznawczego.
Na tyle, na ile jest to możliwe, warto zapobiegać siedzącemu trybowi życia wśród dzieci, który w przyszłości przy pojawieniu się innych czynników ryzyka może przyczynić się do problemów zdrowotnych takich jak otyłość, cukrzyca czy choroby serca. Niestety, nie wszystkie dzieci mają możliwości aktywności fizycznej na takim samym poziomie. Czasami wynika to z ograniczenia sprawności ruchowej lub przewlekłych chorób, które mogą wykluczać ich uczestnictwo w sporcie. Warto w takiej sytuacji wprowadzać takie aktywności, na jakie stan dziecka pozwala. Nie muszą być to ćwiczenia wymagające większej sprawności, a proste ćwiczenia, które wymagają od dziecka wykorzystania minimum ruchu, np. krótkie spacery czy ćwiczenia w domu, które pozwalają na trening koordynacji ruchowej czy równowagi.
Sen i odpoczynek
Wpływ snu na sprawność pamięciową jest przedmiotem badań od stu lat. Dobry jakościowo i ilościowo sen ma bardzo duże znaczenie dla zachowania optymalnej sprawności fizjologicznej i psychologicznej dziecka. Podczas snu, zwłaszcza w fazie REM i snu głębokiego, dochodzi do wzmacniania procesów kodowania konsolidacji śladu pamięciowego, czyli utrwalania go i wzmacniania, a także przywoływania śladów pamięciowych. Badania dowiodły, iż szczególnie korzystne dla funkcjonowania pamięci wśród dzieci są drzemki w trakcie dnia. Co ciekawe, czas trwania drzemek nie miał znaczenia dla poprawy pamięci, a sam fakt ich występowania, a także miały one większy wpływ na pamięć deklaratywną (pamięć faktów i wydarzeń) aniżeli proceduralną (pamięć umiejętności). Niemieccy badacze w 2007 r. zaobserwowali, iż dzieci lepiej zapamiętywały pary słów w warunkach, gdy wcześniej spały, niezależnie od tego, czy sen następował bezpośrednio po zapamiętywaniu czy później.
Okazuje się, iż brak snu u dzieci (ale także u dorosłych) znacznie bardziej wpływa na procesy umysłowe aniżeli na procesy motoryczne. Szczególnie wrażliwa na deprywację snu jest struktura płatów czołowych, która odpowiada przede wszystkim za procesy regulacyjne i kontrolne systemu poznawczego, a także za sprawność pamięci roboczej u dzieci. Często skrócony sen u dzieci stanowi rezultat długotrwałego przeglądania Internetu, oglądania telewizji i korzystania z gier komputerowych. W eksperymentalnym badaniu autorstwa Markusa Dworaka w 2007 r wzięto pod uwagę problem intensywnego oglądania telewizji i grania przed snem wśród trzynastoletnich chłopców. Przed oglądaniem telewizji i graniem badano pamięć werbalną i wzrokowo-przestrzenną, a także kolejnego dnia rano. W celu zbadania jakości i architektury snu wykorzystano polisomnograf. Negatywny wpływ odnotowano w przypadku gier komputerowych i dotyczył on zredukowanej fazy snu głębokiego oraz zmniejszonej sprawności pamięci werbalnej.
Dane te wskazują, jak bardzo ważne jest zachowanie odpowiedniego trybu stanów czuwania i snu dla sprawności pamięciowej wśród uczniów. Sen pełni aktywną funkcję w rozwoju poznawczym, podobnie jak krótkie drzemki w trakcie dnia. Czasami kilkanaście minut snu w trakcie dnia pomiędzy lekcjami w szkole a zajęciami w drugiej części dnia może przyczynić się przede wszystkim do lepszego samopoczucia ucznia, ale i lepszego pamiętania materiału omawianego podczas lekcji. Niektórzy obawiają się, że gdy dziecko będzie spało w dzień, może być zbyt aktywne w porze nocnej, co będzie z kolei skutkowało trudnościami w zaśnięciu i w konsekwencji niewyspaniem w trakcie kolejnego dnia. Ważne, by drzemka nie trwała dłużej niż kilkanaście minut, a po niej dziecko uczestniczyło w energetyzujących aktywnościach.
Odpowiednia regulacja emocji
Wiek szkolny to czas rozwoju kompetencji emocjonalnych, wiedzy na temat czynników generujących różne stany emocjonalne, wrażliwości na emocje innych osób oraz radzenia sobie z nimi. Doskonalenie tej kompetencji jest bardzo zróżnicowane wśród dzieci, w związku z czym niektóre z nich wydają się zdolne do regulacji emocji znacznie wcześniej niż inne, którym po prostu należy dać jeszcze na to czas. Związek pomiędzy rozwojem emocjonalnym dziecka a funkcjonowaniem pamięci nie jest bezpośredni, jednakże warto o nim wspomnieć, ponieważ wiele dzieci przejawia trudności w zakresie regulacji emocji. Doświadczanie różnych stanów emocjonalnych, zwłaszcza negatywnych powiązanych z lękiem szkolnym czy odczuwanym w klasie stresem, powoduje, iż dziecko zamiast na lekcji skupia się na tym, że źle się czuje podczas zajęć. Możliwości umysłu dziecka (podobnie jak dorosłego) są ograniczone, dysponuje on skończoną liczbą zasobów, dzięki którym jest w stanie sprawnie funkcjonować. Ukierunkowanie tych zasobów na doświadczane emocje czy też źródło doświadczanych emocji powoduje, że siłą rzeczy uczeń ma mniejsze możliwości skupienia się na materiale edukacyjnym. Dzieci, które przejawiają na razie mniejsze możliwości w zakresie regulowania emocji, mogą mieć trudności w odwracaniu uwagi od czynników emocjonalnych i skupianiu jej na ważnym materiale i to w dłuższej perspektywie ma negatywny wpływ na osiągnięcia szkolne, także poprzez oddziaływanie na zapamiętywanie materiału.
W badaniach Johna Rice’a i współpracowników w 2007 r. zbadano wpływ strategii regulacji emocji polegającej na odwracaniu uwagi na jakość odpamiętywanego materiału wśród dzieci. Do eksperymentu zaproszono 200 uczniów w wieku 7–10 lat, którym najpierw zaprezentowano film, jaki w grupie eksperymentalnej miał wywołać uczucie smutku, a w grupie kontrolnej był neutralny. Część dzieci otrzymała instrukcję, aby zdystansować się od wywołanych emocji i odwrócić od nich uwagę, a część aby zaangażować się w doświadczane emocje i o nich myśleć. Wszystkie dzieci w dalszej kolejności obejrzały neutralny emocjonalnie film o charakterze edukacyjnym. Sprawdzono, które dzieci najlepiej zapamiętały informacje pojawiające się w filmie. Ci uczniowie, którym polecono odwrócić uwagę od doświadczanych emocji, wypadli najlepiej, natomiast uczniowie angażujący się w doświadczanie smutku wypadli słabiej. Okazuje się, iż w sytuacji zapamiętywania doświadczanie negatywnych emocji „walczy” o zasoby umysłowe z materiałem, którego dziecko się uczy. Ta prawidłowość może mylnie sugerować, iż stałe odwracanie uwagi od własnych uczuć będzie korzystne z perspektywy rozwoju poznawczego dziecka. Myślenie w ten sposób jest ryzykowne, ponieważ nie chodzi o to, aby dziecko traciło kontakt z własnymi przeżyciami, ale raczej przeżywało je w odpowiednim momencie. W sytuacji gdy dziecko bardziej zajmuje się swoim złym samopoczuciem niż tym, co się dzieje na lekcji, warto zapewnić je o tym, iż może porozmawiać z nauczycielem tuż po zakończeniu lekcji o tym, co się dzieje. Warto stwarzać bezpieczną przestrzeń, w której uczeń może przeżyć negatywne emocje i poradzić sobie z nimi.
Moc dobrych nawyków
Pamięć jest takim aspektem funkcjonowania umysłowego dziecka, który podlega treningowi i może być wzmacniany na różne sposoby, co przekłada się w perspektywie długoterminowej na osiągnięcia szkolne. Jednak z drugiej strony, pamięć jest także wrażliwa na oddziaływanie różnych niekorzystnych czynników takich jak niedostateczny sen czy zbyt siedzący tryb życia, oparty w znacznej mierze na konsumowaniu czasu przed komputerem czy telewizorem. W wspieraniu rozwoju poznawczego dziecka bardzo ważna jest konsekwencja i budowa dobrych nawyków. W domu lub w klasie można tworzyć pewnego rodzaju rytuały, które są powtarzane każdego dnia i stają się przyzwyczajeniem dziecka.
Wiek szkolny to etap rozwojowy, który poprzedza dojrzewanie, a w literaturze wręcz bywa nazywany okresem przedadolescencyjnym. Oznacza to, iż wszelkie umiejętności, które dziecko zdobywa w tym czasie, już wkrótce będą niezwykle przydatne podczas kolejnych wyzwań rozwojowych. Nakreślenie takiej perspektywy wskazuje, iż pamięć, ale także inne umiejętności umysłowe nie są rozwijane jedynie w odpowiedzi na aktualne potrzeby rozwojowe dziecka, ale przede wszystkim, w odpowiedzi na te potrzeby, które się dopiero pojawią w kolejnych fazach rozwojowych.
Bibliografia
Backhaus J., Hoeckesfeld R., Born J., Hohagen F., Junghanns K., (2008), Immediate as well as delayed post learning sleep but not wakefulness enhances declarative memory consolidation in children, “Neurobiology of learning and memory” nr 89(1), s. 76-80.
Dworak M., Schierl T., Bruns T., Strüder H. K. (2007), Impact of singular excessive computer game and television exposure on sleep patterns and memory performance of school-aged children, “Pediatrics” nr 120(5), s. 978-985.
Rice, J. A., Levine, L. J., Pizarro, D. A. (2007), “Just stop thinking about it”: Effects of emotional disengagement on children’s memory for educational material, “Emotion”, nr 7(4), s. 812.
Autorka jest doktorantką Instytutu Psychologii UAM w Poznaniu, autorką artykułów naukowych i popularno-naukowych dotyczących psychologii rozwoju człowieka oraz psychologii poznawczej. Prowadzi zajęcia dydaktyczne z psychologii procesów poznawczych oraz pracuje w laboratorium psychofizjologii lotniczej.
