Wypalenie zawodowe nie jest zaburzeniem psychicznym. Jest to zespół wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji oraz obniżonego poczucia dokonań osobistych, wywołany długotrwałym stresem w pracy. Wypalenie to kryzys wewnętrzny w obszarze wartości, poczucia sensu i kryzys motywacji. Takie ujęcie wypalenia umożliwia rozpoczęcie procesu zdrowienia poprzez przejęcie osobistej odpowiedzialności za postępowanie z symptomami wypalenia.
Stresory mogące wywołać wypalenie zawodowe (WZ) u nauczycieli
Nie ma jednoznacznych przyczyn powstawania wypalenia. Rozwija się ono w reakcji na sytuację zawodową, przy udziale zmiennych pośredniczących, jakimi są czynniki indywidualne (m.in. poczucie własnej skuteczności, skłonność do przeżywania negatywnych emocji, temperament). Innymi słowy, w tych samych warunkach pracy u jednych osób będzie się rozwijać wypalenie zawodowe, a u innych nie. Niemniej jednak czołowa badaczka tego zjawiska Ch. Maslach uznaje za główne przyczyny wypalenia czynniki związane z charakterem pracy. Nadmierne przeciążenie pracą, brak kontroli nad nią, niewystarczające wynagrodzenie, brak wsparcia społecznego, poczucia sprawiedliwości i konflikt wartości – to sześć obszarów, które mogą wywołać kryzys wewnętrzny w postaci WZ (Leiter, Maslach 2011). Wnioski Maslach znajdują potwierdzenie w badaniach nad polskimi nauczycielami, prowadzonymi przez zespół naukowców z Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi.
Za jedno z największych obciążeń organizacyjnych w pracy, nauczyciele uznają wynagrodzenie, które jest niewspółmierne do nakładu pracy. Poważnym źródłem stresu są też przeładowane programy i plany nauczania. Stresujące jest poczucie zbyt małego wpływu na realizację zadań zawodowych, a także zbyt duża liczba uczniów. Nauczyciele skarżą się też na rywalizację między współpracownikami, a także jako obciążenie odczuwają brak wsparcia ze strony przełożonych i współpracowników (Pyżalski, Merecz 2010).
Polscy nauczyciele postrzegają swoją pracę jako bardziej obciążającą niż praca w innych zawodach. Przeciążenie nie zawsze musi wyrażać się w liczbie godzin pracy. Większość nie przekracza bowiem 40 godzin pracy tygodniowo. Obciążająca może być okresowa presja czasu (przeciążenie ilościowe), ale także różnorodność zadań, z jakimi musi zmierzyć się nauczyciel (przeciążanie jakościowe). Silnym źródłem stresu jest zachowanie uczniów podczas lekcji. Nauczyciele, którzy wskazują w badaniach na występowanie niewłaściwych zachowań dzieci, uzyskują wyższe wyniki we wszystkich wymiarach wypalenia zawodowego. Ci, którzy sięgają po siłowe lub przemocowe rozwiązanie problemu dyscypliny w klasie (np. krzyczą na ucznia), są bardziej wypaleni od nauczycieli stosujących inne rozwiązania. To pokazuje, jaką rolę odgrywa sposób interpretacji sytuacji stresowych w powstawaniu wypalenia zawodowego. Nauczyciel, który przypisuje złe intencje uczniowi przeszkadzającemu w klasie, doświadcza dużego poziomu stresu. Jego reakcje będą nastawione na obronę lub atak. Nauczyciel, który pamięta, że agresywne zachowanie ucznia wynika z różnych czynników, w tym zależy od relacji w jego domu rodzinnym, będzie mógł odnieść się do tego w sposób nieosobisty, z empatią i nastawieniem na poszukanie przyczyn problemu.
Istotnym źródłem stresu u nauczycieli są spotkania z rodzicami. Ponad 1/3 badanych nauczycieli jest zmęczona psychicznie po zebraniach z rodzicami i podobny odsetek ma poczucie, że rodzicie nie wspierają ich w działaniach dydaktycznych i wychowawczych.
Zagrażająca dla zdrowia nauczycieli jest także agresja elektroniczna (np. nagrywanie nauczycieli, publikowanie nieprawdziwych treści w Internecie), uznana przez europejski Komitet Związków Nauczycielskich Zawodowych za poważny stresor w pracy.
Klimat społeczny, jaki panuje w szkole, także może przyczyniać się do powstawania stresu. Co dwudziesty nauczyciel zgłasza, że spotyka się z nieżyczliwością pracowników w swoim środowisku pracy, a 7% z nich zauważa, że wszyscy lub większość rozpowszechnia plotki. Około 1/3 badanych mówi, że pracuje z osobami, które przywłaszczają sobie sukcesy innych pracowników. Sześciu na dziesięciu wskazuje, że ich współpracownicy nie angażują się w swoją pracę i wykonują tylko niezbędne minimum. Co więcej, według 6% badanych aktywnym osobom w radzie pedagogicznej utrudnia się pracę lub obśmiewa się ich zaangażowanie (Pyżalski, Merecz 2010).
Trzy główne przejawy WZ
Wypalenie zawodowe definiuje się poprzez trzy czynniki: wyczerpanie emocjonalne, zdystansowana postawa wobec innych, a także utrata wiary we własne kompetencje.
W pierwszej kolejności na skutek długotrwałego odczuwania stresu w pracy i towarzyszącego mu poczucia nieradzenia sobie dochodzi do emocjonalnego i fizycznego wyczerpania. Pojawiają się objawy psychosomatyczne, takie jak przy każdym chronicznym stresie: trudności ze snem, bóle głowy, brzucha, kołatanie serca, biegunki, utrata apetytu. W tym czasie mogą nasilić się istniejące dolegliwości lub pojawić nowe. Obniża się odporność na choroby, stąd też częste infekcje. Wypaleni nauczyciele częściej niż pozostali chorują na wrzody żołądka i dwunastnicy, schorzenia nerek, a także depresję (Belcastro i Hays, za Pyżalski, Merecz 2010). Na tym etapie doświadcza się silnych, negatywnych emocji, głównie gniewu, frustracji, potem rezygnacji i zgorzknienia. Pojawia się głębokie rozczarowanie pracą i utrata pierwotnego entuzjazmu.
Doświadczenie trudnych emocji prowadzi do utraty motywacji do pracy. Przejawia się ono w przyjęciu zdystansowanej postawy wobec innych osób (współpracowników i uczniów), traktowaniu ich w sposób przedmiotowy. Zdystansowana postawa dotyczy także wszystkich zadań związanych z pracą. Jest to mechanizm obronny przed nadmiernym stresem. Niezależnie od tych dwóch wymiarów wypalenia zawodowego, rozwija się trzeci – utrata wiary we własne kompetencje, czyli poczucie braku osiągnięć osobistych (Strelau 2008).
Z badań wynika, że wypalenie zawodowe może sięgać w tej grupie od kilku do ok. 20%, w zależności od przyjętych kryteriów. W porównaniu z innymi grupami zawodowymi (pracownikami biurowymi i robotnikami) jest to umiarkowanie średni poziom wypalenia. Pod tym względem polscy nauczyciele wypadają jednak gorzej na tle swoich kolegów z krajów europejskich, gdzie poziom wypalenia jest niższy (Pyżalski, Merecz 2010).
Przeciwdziałanie WZ
Jak wspomniano, w rozwoju wypalenia zawodowego znaczenie mają także czynniki indywidualne, które pośredniczą w reakcji na stres i decydują o strategiach radzenia sobie. Jednym z nich jest zaangażowanie w pracę. Z badań wynika, że można zmniejszać objawy wypalenia zawodowego, zwiększając poziom zaangażowania w pracę. Jest ono ujemnie skorelowane z wypaleniem zawodowym. Rolę mediatora odgrywa tutaj przekonanie o własnej skuteczności (Rogala i wsp. 2016). Odpowiednio zaplanowane interwencje psychologiczne lub szkoleniowe mogą zwiększać u nauczycieli poczucie własnej skuteczności i w ten sposób wpływać na zwiększenie zaangażowania w pracę.
Do przeciwdziałania wypaleniu zawodowemu ma także zastosowanie wyróżnionych przez Maslach sześciu przyczyn wypalenia. Eliminacja tych przyczyn może być wskazówką jak radzić sobie z wypaleniem. I tak, w przeciwdziałaniu wypaleniu nacisk należy położyć na równoważenie obciążenia pracą. Z pewnością jest to kwestia nie tylko organizacji pracy, ale też jej delegowania, umiejętności zarządzania czasem, rozpoznawanie własnych potrzeb i asertywność. Istotne dla przeciwdziałania jest także dbanie o to, aby każdy nauczycieli miał poczucie sprawstwa i wpływu na swoją pracę. Ponadto, ważne jest adekwatne do nakładu pracy wynagrodzenie i uznanie od innych ludzi.
Poczucie wspólnoty w miejscu pracy i płynące z niej wsparcie – zarówno od przełożonych, jak i od współpracowników, także może przeciwdziałać syndromowi wypalenia. Większość nauczycieli ma w pracy choć jedną osobę, która jest dla nich źródłem wsparcia. Najchętniej wspierają się słuchając o swoich problemach z uczniami, doradzając sobie w tym obszarze czy pożyczając materiały do pracy. Nieco gorzej jest z pomaganiem sobie w wykonaniu jakiejś pracy (np. przygotowania dokumentów) wtedy, gdy jest okres wzmożonej pracy. Słabiej wygląda także wsparcie w problemach osobistych. Większość badanych nauczycieli otrzymuje wsparcie ze strony swojego dyrektora i ocenia go jako prawdziwie zaangażowanego w pracę (Pyżalski, Merecz 2010). Życzliwa i sprawiedliwa atmosfera w pracy, wzajemny szacunek – to wszystko powinno leżeć w centrum zainteresowań kadry, która chce stworzyć bezpieczne miejsce pracy.
Buforem chroniącym przed wypaleniem jest też nadawanie sensu swojej pracy, wykonywanie jej w zgodzie z własnymi wartościami. Wyklucza to powstawanie wewnętrznych konfliktów, będących jedną z sześciu przyczyn wypalenia zawodowego. Jak twierdzi badaczka wypalenia – A.M. Pines – osoby, dla których praca jest stresująca, ale towarzyszy im poczucie, że to, co robią, ma sens i jest potrzebne drugiemu człowiekowi – mają większą odporność na obciążenia zawodowe (Pyżalski, Merecz 2010).
Kluczowe w radzeniu sobie z problemem wypalenia jest więc pogłębianie zaangażowania w pracę, nadawanie jej sensu, a także tworzenie wpierającej, sprawiedliwej atmosfery w pracy.
Bibliografia
Leiter M., Maslach Ch. (2011), Prawda o wypaleniu zawodowym, Warszawa.
Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli (2010), Pyżalski J., Merecz D. (red.), Kraków.
Rogala A., Smoktunowicz E., Żukowska K., Kowalska M., Cieślak R. (2016), Stres pomagających – efektywność interwencji internetowej dla osób pracujących z ofiarami traumy w obniżaniu wypalenia zawodowego i wzmacnianiu zaangażowania w pracę, „Medycyna Pracy” nr 67, s. 223-237.
Strelau J. (2008), Osobowość a wypalenie zawodowe, [w:]: J. M. Brzeziński, L. Cierpiałkowska, Zdrowie i choroba. Problemy teorii, diagnozy i praktyki, Gdańsk, s. 274-294.